Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης

 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

            

Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης εκφράζει την ψυχοσωματική καταπόνηση του εργαζομένου και την εξάντληση των ψυχοσωματικών του αποθεμάτων κατά την προσπάθειά του να ανταποκριθεί στις καθημερινές ανάγκες που προκύπτουν από την επαγγελματική του δραστηριότητα. Εκδηλώνεται με καταβολή δυνάμεων, συναισθηματική εξάντληση, αποπροσωποποίηση, δυσφορία και ευερεθιστότητα, αίσθημα απογοήτευσης και ανικανότητας εκπλήρωσης στόχων και προσβάλλει κυρίως εργαζόμενους σε επαγγέλματα υγείας.

            Στην εργασία αυτή αρχικά διευκρινίζεται εννοιολογικά ο όρος επαγγελματική εξουθένωση και στη συνέχεια αναφέρονται οι θεωρίες που αφορούν τα στάδια εξέλιξης του συνδρόμου. Επίσης αναπτύσσονται οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση του συνδρόμου, καθώς και οι παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν για την πρόληψη ή αντιμετώπισή του από τα στελέχη διοίκησης των μονάδων υγείας. Τέλος, αναφέρονται δύο παραδείγματα με περιπτώσεις συναδέλφων που εμφάνισαν το σύνδρομο στον εργασιακό μας χώρο.

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ

Τα τελευταία χρόνια αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης από την επιστημονική κοινότητα αποτελεί ένα συμπτωματολογικό πλαίσιο με μεγάλη ευρύτητα στην κλινική του έκφραση που χαρακτηρίζει τους εργαζομένους και ιδιαίτερα τους επαγγελματίες υγείας και περιγράφεται με τον όρο «σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης». Ο όρος αυτός περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Freudenberger το 1974 και εκφράζει την ψυχική και σωματική καταπόνηση του εργαζομένου και την εξάντληση όλων των προσωπικών ψυχικών του αποθεμάτων κατά την προσπάθεια προσαρμογής του στις καθημερινές δυσκολίες που σχετίζονται με την επαγγελματική του δραστηριότητα.

Το φαινόμενο επαγγελματικής εξουθένωσης εκδηλώνεται με την καθημερινή δυσφορία και ευερεθιστότητα, την καταβολή δυνάμεων και εξάντληση κατά τη διάρκεια της μέρας, τη δημιουργία αρνητικής εικόνας του εργαζόμενου για τον εαυτό του με την καλλιέργεια αισθημάτων αποτυχίας, ενοχής, χαμηλής αυτοεκτίμησης απογοήτευσης και ανικανότητας. Το χρόνιο και συσσωρευμένο άγχος μπορεί να οδηγήσει τον επαγγελματία υγείας σε αδυναμία συγκέντρωσης, έλλειψη ικανοποίησης και πληρότητας από την εργασία του, απομόνωση από τους υπόλοιπους συναδέλφους, αδιαφορία για τους αρρώστους, απουσίες από το χώρο εργασίας¹.

Η εμφάνιση, του προβλήματος επαγγελματικής εξουθένωσης θα μπορούσε διαπιστωθεί με βάση ορισμένες μορφές συμπεριφοράς που εκδηλώνονται από ένα μέρος του προσωπικού ενός νοσοκομείου και συνοψίζονται ως εξής:

-Αποπροσωποποίηση, που ταυτίζεται με την αρνητική και συχνά αγενή συμπεριφορά κατά τη συναναστροφή με άτομα που ζητούν και αποδέχονται τις επαγγελματικές ιατρικές ή νοσηλευτικές τους υπηρεσίες και φροντίδες υγείας.

-Συναισθηματική εξάντληση, που εκφράζεται με την αίσθηση συνεχούς έντασης και συναισθηματικής αποξένωσης στις διαπροσωπικές σχέσεις των εργαζόμενων,

-Απώλεια κινήτρου για το επάγγελμα, αίσθημα μειωμένων προσωπικών επιτευγμάτων, που εκδηλώνεται κατά τη συνεργασία με άλλους με την πεποίθηση ότι η ικανότητα και η επιθυμία τους για επιτυχία και δημιουργικότητα μειώνονται συνεχώς.^2,3

ΣΤΑΔΙΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ

Οι περισσότεροι μελετητές που ασχολήθηκαν με το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης συμφωνούν στην ανάγκη να το θεωρήσουν περισσότερο ως μια προοδευτική διαδικασία η οποία περνάει από ορισμένα στάδια παρά ως μεμονωμένο συμβάν. Σύμφωνα με το μοντέλο των  Edelwick και Brodsky η διαδικασία αυτή μπορεί να αναλυθεί σε τέσσερα στάδια:

1. Στάδιο ιδεαλισμού-ενθουσιασμού: Στο στάδιο αυτό οι επαγγελματίες υγείας που εισέρχονται για πρώτη φορά στο σύστημα υγείας επενδύουν όλο τους το δυναμικό, πολύ χρόνο καθώς και τους διαθέσιμους πόρους στην εργασία. Έχουν υψηλούς στόχους και μεγάλες προσδοκίες από τον εαυτό τους και το επαγγελματικό περιβάλλον τους και προσπαθούν να αντλήσουν κάθε δυνατή ικανοποίηση αφιερώνοντας στη δουλειά τους ψυχικά αποθέματα και ενέργεια.

2. Στάδιο αδράνειας- απάθειας.: Ο επαγγελματίας υγείας αντιλαμβάνεται ότι η εργασία δεν ικανοποιεί τις προσδοκίες και τις ανάγκες του. Αρχικά πιστεύει ότι εάν εργαστεί πιο εντατικά ίσως να καλύψει αυτό το κενό. Έτσι αφιερώνει ακόμα περισσότερο χρόνο για τη δουλειά του για την παρακολούθηση σεμιναρίων και προγραμμάτων κατάρτισης. Προοδευτικά όμως αρχίζει να αποστασιοποιείται και παράλληλα προβάλλει ορισμένα θέματα όπως οι οικονομικές απολαβές, η σταδιοδρομία και τα εργασιακά ωράρια ως μείζονα προβλήματα.

3. Στάδιο απογοήτευσης-ματαίωσης: Ο επαγγελματίας υγείας αισθάνεται ότι το επάγγελμά του του δημιουργεί άγχος και αναρωτιέται αν αξίζει τον κόπο να διεκπεραιώνει τα καθήκοντα του υπό συνθήκες πίεσης και χωρίς την αναγνώριση εκ μέρους των άλλων. Ουσιαστικά το στάδιο αυτό είναι μεταβατικό γιατί είτε ο εργαζόμενος αναθεωρεί τους στόχους και τροποποιεί τη συμπεριφορά του και τις συνθήκες εργασίας που προκαλούν στρες, είτε αποστασιοποιείται από τη θέση εργασίας υιοθετώντας μια στάση αδιαφορίας απομακρυνόμενος από τους αρρώστους και το εργασιακό περιβάλλον.

4. Στάδιο απάθειας: Κατά τη διάρκεια του σταδίου αυτού ο επαγγελματίας επενδύει ελάχιστη ενέργεια, αποφεύγει τις ευθύνες, αγνοεί τις ανάγκες των ασθενών του μεταβάλλοντας τις ίδιες του τις προσδοκίες από τη θέση εργασίας.         

Το διαδραστικό μοντέλο του C. Cherniss^4,5 αναλύει τη διαδικασία αυτή σε τρεις φάσεις:

1.Φάση του εργασιακού στρες: Το εργασιακό στρες ορίζεται ως η διαταραχή της ισορροπίας που δημιουργείται μεταξύ των διαθέσιμων πόρων και των απαιτήσεων που προέρχονται από το εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον. Η διαταραχή της ισορροπίας δημιουργείται όταν οι διαθέσιμοι πόροι δεν είναι επαρκείς για να ικανοποιήσουν με κατάλληλο τρόπο τους προσωπικούς στόχους και τα αιτήματα που προέρχονται από την οργανωσιακή δομή ή τον ίδιο τον ασθενή.

2.Φάση εξάντλησης: Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από συγκινησιακή ανταπόκριση στη διαταραχή ισορροπίας η οποία εκδηλώνεται με τη μορφή συναισθηματικής έντασης, άγχους, ευερεθιστότητας, κόπωσης, ανίας, έλλειψης ενδιαφέροντος και απάθειας. Το εργασιακό περιβάλλον βιώνεται ως φθοροποιό, η προσοχή στρέφεται προς περισσότερο τεχνικές και γραφειοκρατικές πλευρές παρά σε κλινικές παραμέτρους. Ο επαγγελματίας υγείας βρίσκεται σε κατάσταση συνεχούς έντασης που αν δε τη διαχειριστεί με κατάλληλο τρόπο, μπορεί να οδηγηθεί στην απογοήτευση και στον κατακερματισμό των προσωπικών επαγγελματικών ιδανικών, και κατά συνέπεια σε αδυναμία επαναπρογραμματισμού της δραστηριότητας βάσει των διαθέσιμων πόρων.

3. Φάση αμυντικής κατάληξης: Στη φάση αυτή παρατηρούνται αλλαγές στη στάση όπως συναισθηματική αποεπένδυση, ακαμψία στη συμπεριφορά και κυνισμός. Οι αλλαγές αυτές συμβάλλουν στον περιορισμό των σωματικών και ψυχικών συνεπειών που αναπόφευκτα επέρχονται, με την ελπίδα να επιτευχθεί η επαγγελματική επιβίωση.

Σε κάθε μορφή εργασίας ενυπάρχουν πιθανές πηγές στρες. Υπό παρόμοιες συνθήκες εργασίας και οργάνωσης, υπάρχουν επαγγελματίες υγείας που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ευπάθεια στο εργασιακό στρες και πιο ισχυρή τάση προς τη ματαίωση. Η αλληλεπίδραση του επαγγελματία με την ιδιαιτερότητα του περιβάλλοντος καλλιεργεί μια περισσότερο ή λιγότερο θετική αντίδραση σε όρους προσαρμογής, σ΄ ένα προσαρμοστικό φάσμα που περιλαμβάνει μια κατάσταση τέλειας προσαρμογής, μια κατάσταση προβληματικής συμπεριφοράς και το φαινόμενο επαγγελματικής εξουθένωσης⁶. Συνοψίζοντας λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι το στρες και η επαγγελματική εξουθένωση προκύπτουν ως συνέπειες της αλληλεπίδρασης μεταξύ:

-Της προσωπικότητας του επαγγελματία υγείας, των κινήτρων και των ενδιαφερόντων του.

-Της οργανωτικής δομής και της ιεραρχικής διαστρωμάτωσης.

-Του είδους της δραστηριότητας που ασκείται.

Α) Προσωπικότητα του επαγγελματία. Σ’ αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται παράγοντες που σχετίζονται περισσότερο με τον επαγγελματία ως άτομο, ως προσωπικότητα, όπως για παράδειγμα οι προσδοκίες που έχει από το επάγγελμα του, τα κίνητρα που τον οδήγησαν στο να εργαστεί στο χώρο της υγείας και ο τρόπος που έχει μάθει να χειρίζεται το άγχος του. Συνήθως πλήττονται από την επαγγελματική εξουθένωση άτομα ιδιαίτερα σχολαστικά, που θέλουν να αποδεικνύουν στον εαυτό τους και τους άλλους ότι είναι ικανά και καλοπροαίρετα προκείμενου να απολαμβάνουν την επιδοκιμασία, την εκτίμηση και την αγάπη των συνανθρώπων τους⁷. Οι επαγγελματίες υγείας που προσβάλλονται από επαγγελματική εξάντληση, λόγω και των υψηλών απαιτήσεων του ρόλου που καλούνται να επιτελέσουν, είναι άτομα με υψηλά επίπεδα ενσυναίσθησης, πρόθυμα, αφοσιωμένα και εμφορούνται από ανθρωπιστικά ιδεώδη. Εμφανίζονται κατά το πλείστον ως αγχώδη, εσωστρεφή, ψυχαναγκαστικά, ενθουσιώδη και με τάση ταύτισης προς τον πάσχοντα ασθενή.

Β) Οργανωτική δομή. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν οι παράγοντες εκείνοι που σχετίζονται με το περιβάλλον εργασίας του επαγγελματία υγείας που μπορεί να επιτρέψουν την εκδήλωση της εξουθένωσης και που λόγω της πολυπλοκότητας τους δύσκολα τροποποιούνται από ένα άτομο. Έτσι η εργασία σε μη κατάλληλα διαχειριζόμενες διοικητικές δομές των μονάδων υγείας δημιουργεί αρνητικά δεδομένα όπως υπερβολικό φόρτο εργασίας, εξαντλητικά ωράρια, ελλιπή ανταμοιβή και απουσία συγκεκριμένων επαγγελματικών κινήτρων. Η ακατάλληλη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού και η ασάφεια αναφορικά με το ρόλο που αναλαμβάνει κάθε επαγγελματίας οδηγεί σε άσκηση του επαγγέλματος σε τομείς ή κλάδους που δε σχετίζονται με τα προσωπικά ενδιαφέροντα και ικανότητες του επαγγελματία. Επιπλέον η ιεραρχική δομή της οργάνωσης και η άκαμπτη και αυταρχική διοίκηση των μονάδων υγείας που δε λαμβάνει υπόψη την αλλαγή των συνθηκών και των κανόνων εργασίας οδηγεί σε αδυναμία σχεδιασμού και οργάνωσης της προσωπικής εργασίας. Πέρα απ’ αυτά, η έλλειψη ψυχολογικής υποστήριξης και η ανεπαρκής ενθάρρυνση από τον προϊστάμενο ή από τους συναδέλφους, οι αυξημένες απαιτήσεις των αρρώστων και των οικογενειών τους, καθώς και η συχνή έκθεση του επαγγελματία στο θάνατο ασθενών αποτελούν επιπλέον παράγοντες στο χώρο εργασίας που συντελούν στην εκδήλωση της επαγγελματικής εξουθένωσης,

Γ) Είδος της δραστηριότητας (πρόσθετοι ψυχοπιεστικοί παράγοντες). Ορισμένες κατηγορίες επαγγελματιών υγείας αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο να νοσήσουν απ΄ ότι άλλες επειδή οι εργασιακές τους θέσεις απαιτούν μεγαλύτερη κατανάλωση ενέργειας, παρουσιάζουν περισσότερους κινδύνους και η επαφή με τους ασθενείς είναι περισσότερο συναισθηματικά φορτισμένη και μάλιστα με τρόπο που καθιστά δύσκολη τη διαχείρισή τους. Έχει αποδειχθεί ότι οι γιατροί που εργάζονται σε νοσοκομεία βιώνουν υψηλότερα επίπεδα εξουθένωσης συγκριτικά με εκείνους που εργάζονται σε άλλες μονάδες υγείας. Επιπλέον, επαγγελματίες υγείας που εργάζονται σε κάποια ειδικά τμήματα νοσοκομείων όπου υπάρχουν ασθενείς με αυξημένες ανάγκες, όπως είναι οι μονάδες εντατικής θεραπείας, σε ογκολογικά, πνευμονολογικά και ψυχιατρικά τμήματα καθώς και εκείνοι που απασχολούνται σε τμήματα με χρόνιες, ανίατες και καταληκτικές νόσους, εκδηλώνουν πολύ υψηλότερα επίπεδα εξουθένωσης συγκριτικά με συναδέλφους τους άλλων τμημάτων (όπως ωτορινολαρυγγολογία, γυναικολογία, οφθαλμολογία).  

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ Ή ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ

Είναι κοινή η συνείδηση ότι η προοδευτική διαδικασία εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης δημιουργεί μια αρνητική κατάσταση για τον επαγγελματία υγείας λόγω των ποικίλων ψυχικών και σωματικών συμπτωμάτων. Με δεδομένη τη μεταφορά της κατάστασης και εκτός ωραρίου εργασίας αναπόφευκτη είναι η διατάραξη των προσωπικών- οικογενειακών σχέσεων. Παράλληλα ενέχεται ο κίνδυνος παροχής χαμηλής ποιότητας υπηρεσιών υγείας προς τους ασθενείς.⁸ Οι  ασθενείς μ’ αυτό τον τρόπο θα διαιωνίζουν και ανακυκλώνουν τα προβλήματα τους με ανάλογες επιπτώσεις στην υγεία τους, οι οποίες θα έχουν άμεσο αντίκτυπο και στους φορείς παροχής υπηρεσιών υγείας προκαλώντας επιπλέον φόρτο εργασίας και αύξηση των δαπανών. Καθίσταται λοιπόν επιτακτική η ανάγκη εφαρμογής παρεμβάσεων με στόχο την πρόληψη και αντιμετώπιση φαινομένων επαγγελματικής εξουθένωσης. Οι παρεμβάσεις αυτές μπορούν να διακριθούν σε δύο επίπεδα στο ατομικό και στο οργανωτικό/διοικητικό επίπεδο.

Οι παρεμβάσεις που επικεντρώνονται στο άτομο σε επίπεδο προσωπικού εστιάζονται στην οριοθέτηση περισσότερο ρεαλιστικών προσδοκιών και στόχων η επίτευξη των οποίων θα επιφέρει ικανοποίηση στον επαγγελματία υγείας. Η διοίκηση της μονάδας υγείας θα πρέπει να παρέχει βοήθεια στο προσωπικό με σκοπό την επεξεργασία και χρησιμοποίηση μηχανισμών αξιολόγησης της προόδου σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο¹. Έτσι, οι επαγγελματίες υγείας θα είναι σε θέση να αναθεωρούν προσωπικές επιθυμίες και προσδοκίες, να καθορίζουν το επίπεδο των δεσμεύσεων που αναλαμβάνουν και στις οποίες μπορούν να ανταποκριθούν και να συμμετέχουν στην επιλογή της θέσης εργασίας και του ρόλου που αναλαμβάνουν. Με τον τρόπο αυτό βελτιώνεται η αίσθηση ελέγχου και η αυτοπεποίθηση του επαγγελματία υγείας. Παράλληλα, σημαντική είναι η παροχή ευκαιριών εκπαίδευσης και εσωτερικής κατάρτισης ώστε να αυξάνεται η επάρκεια του επαγγελματία υγείας στο ρόλο του, οι δυνατότητες επαγγελματικής εξέλιξης καθώς και η εκπαίδευση σε στρατηγικές διαχείρισης, όπως για παράδειγμα διαχείριση του στρες, των ψυχικών αποθεμάτων και του χρόνου. Οι εργαζόμενοι θα πρέπει να καθοδηγούνται με επιμορφωτικά σεμινάρια, χορήγηση ενημερωτικών φυλλαδίων και παροχή υπηρεσιών συμβουλευτικής ή αξιολόγησης ώστε να συνειδητοποιούν τις συνήθεις δυσκολίες της εργασίας τους, να επανεκτιμούν τους στόχους τους και να αντιδρούν σωστά όταν υποβάλλονται σε συνθήκες ιδιαίτερα έντονου εργασιακού στρες. Χρήσιμη θα ήταν η τακτική χορήγηση δελτίων ελέγχου επαγγελματικής εξουθένωσης (ερωτηματολόγια) σε όλο το προσωπικό ώστε να είναι δυνατή η έγκαιρη αναγνώριση των πρώτων συμπτωμάτων και ενδείξεων επαγγελματικής εξουθένωσης. Η υποστήριξη των επαγγελματιών υγείας στα πρώτα στάδια από συναδέλφους, προϊσταμένους και επαγγελματίες ψυχικής υγείας θα μπορούσε να λειτουργήσει θεραπευτικά, εφόσον έρευνες αποδεικνύουν ότι τέτοιου είδους βοήθεια μειώνει το άγχος που δέχεται ένα άτομο από τη δουλειά του καθώς και τις πιθανότητες να εξουθενωθεί επαγγελματικά. Σκόπιμη είναι επομένως η ανάπτυξη ενός οργανωμένου υποστηρικτικού δικτύου στο χώρο της μονάδας υγείας με τη λειτουργία ομάδων ψυχολογικής υποστήριξης και συμβουλευτικής εποπτείας, όπου ο επαγγελματίας υγείας θα μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα, να εκμυστηρευτεί τις ανησυχίες και τους φόβους του και παράλληλα να υπάρχει η δυνατότητα να στηρίζεται από άλλα άτομα. Τέλος θα πρέπει να εξασφαλίζονται μέτρα πρόληψης, όπως η πολυμορφία στο εργασιακό περιβάλλον και η δυνατότητα ενασχόλησης του επαγγελματία με ενδιαφέροντα κα δραστηριότητες που τον χαλαρώνουν, τον ηρεμούν και του δίνουν την ευκαιρία να ξεφεύγει από τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Η εξασφάλιση  επαρκούς ελεύθερου χρόνου για την οικογένεια και τους φίλους, η ενθάρρυνση αυτοφροντίδας (διατροφή, άσκηση) καθώς και πνευματικών δραστηριοτήτων αποτελούν προληπτικές μεθόδους για την αποφυγή του φαινομένου.⁹        

Οι παρεμβάσεις που επικεντρώνονται στο άτομο σε επίπεδο διοίκησης θα πρέπει να περιλαμβάνουν τη δημιουργία προγραμμάτων διοικητικής κατάρτισης και ανάπτυξης ανάλογων ικανοτήτων για τους προϊσταμένους που ήδη καταλαμβάνουν τέτοιες θέσεις και για εκείνους που θα καταλάβουν στο μέλλον, προσδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στις πτυχές του ρόλου που προκαλούν μεγαλύτερες δυσκολίες στους επαγγελματίες υγείας. Παράλληλα σκόπιμη είναι η εκπαίδευση των προϊσταμένων σε θέματα διαχείρισης προσωπικού ώστε να είναι σε θέση να δημιουργούν και να χειρίζονται συστήματα επικύρωσης και ελέγχου του προσωπικού αλλά και υποστήριξής του στις περιπτώσεις που κρίνεται σκόπιμο. Τέλος θα πρέπει να διερευνάται και ο βαθμός κόπωσης στο επίπεδο των προϊσταμένων με ανάλογες παρεμβάσεις όταν η πίεση αυτή καθίσταται σημαντική.

Οι παρεμβάσεις που επικεντρώνονται στην οργάνωση και δομή της επαγγελματικής δραστηριότητας θα πρέπει να συμβάλλουν στην κατανομή του φόρτου της πιο επίπονης και λιγότερο ικανοποιητικής εργασίας μεταξύ όλων των επαγγελματιών υγείας, έτσι ώστε να μην επιβαρύνεται ένα άτομο ή μια ομάδα και ταυτόχρονα όλοι οι επαγγελματίες να μαθαίνουν να αποδίδουν σε διάφορους ρόλους και να εργάζονται σε διαφορετικά προγράμματα. Μ΄ αυτό τον τρόπο οι καθημερινές δραστηριότητες θα μπορούν να οργανώνονται με τρόπο που να εναλλάσσονται ασχολίες με διαφορετικό βαθμό ικανοποίησης, έτσι ώστε μέρος της καθημερινής εργασίας να αφιερώνεται σε δραστηριότητες που ανανεώνουν τον ψυχικό κόσμο του επαγγελματία υγείας. Ο αριθμός των ασθενών που αναλαμβάνει ένα τμήμα του προσωπικού θα μπορούσε να προσαρμοστεί στο διαθέσιμο χρόνο έτσι ώστε να μην παρατηρούνται φαινόμενα ανεπάρκειας αντιμετώπισης των αναγκών των ασθενών και υπέρβασης των δυνατοτήτων των επαγγελματιών υγείας Με το ίδιο σκεπτικό σκόπιμη θα ήταν η ενθάρρυνση της μερικής απασχόλησης, που θα επέτρεπε στους επαγγελματίες υγείας ένα πιο ευέλικτο ωράριο, η πρόνοια για περιορισμό των ωρών εργασίας στις περιπτώσεις που κρίνεται αναγκαίο, καθώς και η εξασφάλιση τακτικών αδειών σε συνεννόηση με τους εργαζόμενους. Η ανάδειξη της θεμελιώδους σημασίας της εκπαίδευσης και της ερευνητικής δραστηριότητας θα πρέπει να αποτελεί διαρκή στόχο, ώστε να τροφοδοτείται η δημιουργικότητα και οι επιστημονικές ανησυχίες των επαγγελματιών και να δημιουργούνται οι κατάλληλες προϋποθέσεις σταδιοδρομίας και επαγγελματικής ανέλιξης. 

Απαραίτητη προϋπόθεση για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας αποτελεί και η οριοθέτηση των διαδικασιών λήψης των αποφάσεων και η δημιουργία τυπικών μηχανισμών για την επίλυση των προβλημάτων και την επεξεργασία και υπέρβαση των συγκρούσεων σε διοικητικό επίπεδο. Προς αυτή την κατεύθυνση η διοίκηση της μονάδας υγείας θα πρέπει να εξασφαλίζει την παροχή σε όλο το προσωπικό μιας ειδικής εκπαίδευσης για την επεξεργασία και αντιμετώπιση των συγκρούσεων και τη διαμόρφωση άποψης για τα προβλήματα της ομάδας καθώς και τη συμμετοχή στις συλλογικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα είναι δυνατή η λήψη αυτόνομων αποφάσεων εντός ενός πλαισίου σχεδίων που είναι συμφωνημένα απ’ όλους.